Bankowanie materiału genetycznego, czyli jak zabezpieczyć płodność na przyszłość

Problemy z płodnością są powodem wielu stresów. Bywa jednak tak, że z różnych powodów marzenia o rodzicielstwie trzeba jeszcze bardziej odsunąć w czasie. Wpływ na to może mieć sytuacja osobista, zawodowa lub zdrowotna. Rozwiązaniem jest bankowanie materiału genetycznego, czyli zabezpieczenie płodności na przyszłość. Takie zabezpieczenie to szereg rozwiązań dla osób, które decydują się na zamrożenie swoich komórek rozrodczych w banku komórek jajowych, nasienia i zarodków. Zabezpieczenie płodności to działanie medyczne podejmowane w celu ochrony zdolności prokreacji w przypadku ryzyka utraty albo istotnego upośledzenia tej zdolności na skutek choroby, urazu lub leczenia. Najczęściej dotyczy to pacjentów, u których rozpoznano chorobę nowotworową lub zakaźną, a leczenie jej stwarza ryzyko braku lub znaczącego ograniczenia produkcji komórek rozrodczych.

Proces zabezpieczenia płodności składa się z kilku etapów:

• wizyta kwalifikacyjna;
• przygotowanie do pobrania materiału;
• pobranie materiału genetycznego;
• zamrożenie komórek rozrodczych.

Skąd decyzja o bankowaniu materiału genetycznego?

Niektórzy rozważają zabezpieczenie płodności na przyszłość z uwagi na charakter pracy, zbliżający się okres obniżenia płodności, a inni w obawie, że zachorują na chorobę nowotworową. Coraz częściej kobiety decydują się na zamrożenie komórek jajowych w sytuacji, gdy nie mają partnera, albo chcą odłożyć plany macierzyńskie na późniejszy okres, mając świadomość, że wraz z wiekiem jakość ich komórek jajowych zmniejsza się i w przyszłości szanse na naturalną ciążę mogą być niskie. W Polsce można to zrobić ze względów medycznych, gdy pojawia się ryzyko utraty lub upośledzenia zdolności rozrodczych w wyniku choroby lub inwazyjnego leczenia np. przy chorobach onkologicznych. Zamrożenie komórek rozrodczych w tej sytuacji daje szansę na zajście w ciążę i urodzenie dziecka po zakończonym leczeniu.

Wskazania do bankowania – czy tylko medyczne powody są ważne?

Gdy choroba zmusza do odłożenia rodzicielstwa, należy zastanowić się nad tym, w jaki sposób można zabezpieczyć swoją płodność na czas, gdy już możliwe będzie spełnienie marzeń o dziecku. W sposób szczególny należy pochylić się nad tą kwestią, gdy stajemy oko w oko z chorobą nowotworową. Coraz bardziej precyzyjnie można określić osoby obarczone większym niż przeciętnie ryzykiem pojawienia się nowotworu np. kobiety będące nosicielami mutacji BRCA1. W okresie chemioterapii lub radioterapii cały organizm jest narażony na szczególne obciążenia, jednak najbardziej szkodliwe efekty niesie za sobą naświetlanie okolic jąder i jajników. W przypadku mężczyzn produkcja plemników może powrócić, jednak komórki jajowe kobiet są wyjątkowo wrażliwe na działanie leków, co może oznaczać, że ich utrata będzie nieodwracalna. W takich sytuacjach warto zastanowić się nad zamrożeniem nasienia i komórek jajowych przed rozpoczęciem leczenia. Płodność kobiety zmniejsza się z wiekiem, poczynając już od trzydziestego roku życia a spadek ilości i jakości dostępnych komórek przyspiesza po 35 roku życia. Coraz więcej wiemy o tym, jakie zmiany w genach powoduje przedwczesne przekwitanie u kobiet. Są panie, u których przedwczesna menopauza pojawia się nawet przed 30 urodzinami i niestety taki problem pojawia się coraz częściej.  Kobiety, których sytuacja osobista w danej chwili nie pozwala na urodzenie dziecka, mogą swoje macierzyństwo bezpiecznie odłożyć. Innym aspektem, w którym warto skorzystać z mrożenia własnych komórek i nasienia jest współczesna sytuacja społeczno-ekonomiczna. W kwestii macierzyństwa kobiety mówią „później” w dużej mierze ze względu na rozwijającą się karierę, czy też brak partnera, w którym widziałyby ojca swoich dzieci.

Bankowanie materiału genetycznego kobiet i mężczyzn.

Udowodniono, że nasienie może być przechowywane w bardzo niskich temperaturach przez długie lata, nie tracąc zdolności do zapłodnienia. Istnieją różne sytuacje kliniczne, gdzie zastosowane leczenie niesie duże ryzyko powikłań, czego skutkiem jest upośledzenie lub zanik funkcji rozrodczych u mężczyzn. Typowym przykładem jest choroba nowotworowa lub zanik produkcji plemników w jądrach po operacyjnym leczeniu żylaków powrózka nasiennego. Każdego roku rak jądra dotyka ponad tysiąc mężczyzn w wieku od 20 do 30 lat. Po zakończonym leczeniu są oni nadal sprawni seksualnie, ale często bezpłodni (ok 20%) lub posiadają znacznie obniżoną płodność. Gdy takie sytuacje mają miejsce u młodych mężczyzn, najlepszym rozwiązaniem jest oddanie kilku porcji nasienia. U niektórych mężczyzn z niskimi parametrami nasienia, którzy planują leczenie metodą in vitro, konieczne jest wcześniejsze uzyskanie plemników i ich zamrożenie, co zapewni prawidłowy przebieg późniejszego procesu.

W przypadku kobiet przed pobraniem jajeczek wymagane jest zwykle podawanie leków pobudzających jajniki. Są to leki hormonalne w zastrzykach podskórnych podawane przez około 10 dni. Prowadzone jest to pod nadzorem i kontrolą lekarza specjalisty rozrodczości i wymaga kilku wizyt połączonych z badaniami USG. Pobranie komórek jajowych jest zabiegiem, który przebiega w trwającym ok 10-20 min znieczuleniu. Wykonywane jest analogicznie do pobrania komórek jajowych w programie in vitro, jednak zasadniczą różnicą jest to, że pobrane jajeczka nie są zapładniane. Zamrożone komórki jajowe mogą być przechowywane przez lata od ich pobrania, a następnie rozmrożone, zapłodnione i wykorzystanie do uzyskania ciąży.

Zamrożenie komórek jajowych a prawo

Kobiety decydujące się na odłożenie planów macierzyńskich powinny pamiętać, że aktualnie obowiązujące przepisy prawne w Polsce zakazują wykorzystania komórek jajowych w celu uzyskania ciąży, jeżeli kobieta nie posiada partnera niezależnie od tego czy poczęte dziecko będzie z jego nasienia, czy anonimowego dawcy. Warto jednak zaznaczyć, że nie w każdym kraju UE obowiązuje taki przepis. Choć z pozoru wydaje się to oczywiste, należy wyraźnie podkreślić, że z przechowywanych gamet można zajść w ciążę jedynie metodą zapłodnienia in vitro, a w przypadku materiału genetycznego mężczyzn ewentualnie metodą inseminacji.

Ile komórek jajowych zamrozić?

Biorąc pod uwagę przeżywalność zamrożonych komórek jajowych (ok. 80%-95%), odsetek zapłodnień (ok. 70%) i procent uzyskanych zarodków dobrej jakości, najlepiej jest mieć zamrożonych ponad 6 komórek jajowych. Oczywiście nie jest to warunek konieczny, ponieważ nawet posiadanie 2-3 zamrożonych komórek nie wyklucza możliwości uzyskania ciąży. Bankowanie nasienia i komórek jajowych stosowane jest jako swoista „polisa ubezpieczeniowa” w sytuacjach znacznych nieprawidłowości. Materiał genetyczny jest mrożony i przechowywany w ciekłym azocie, co gwarantuje utrzymanie jego jakości.

Bezpieczeństwo mrożenia zarodków.

Również zamrożenie zarodków (najlepiej w stadium blastocyty) jest dobrą metodą zabezpieczenia płodności na przyszłość. Witryfikacja zarodków polega na bardzo szybkim schładzaniu w obecności substancji ochronnych. Dzięki takiemu postępowaniu zapobiegamy wytwarzaniu się kryształków lodu, które są główną przyczyną uszkadzania komórek zarodka podczas mrożenia. W tym miejscu warto rozwiać wątpliwości i podkreślić, że cały proces jest bezpieczny, cechuje się wysokim wskaźnikiem przeżywalności komórek i nasienia po rozmrożeniu, a także wysokim wskaźnikiem uzyskiwania ciąż. Mrożenie nie ma także wpływu na występowanie wad rozwojowych.

Około 30% pacjentek leczonych metodą zapłodnienia pozaustrojowego, uzyskuje więcej zarodków w stosunku do możliwości ich wykorzystania w czasie jednego transferu. Niewykorzystane zarodki zwykle są hodowane do 5. doby i gdy wykazują prawidłowy rozwój embrionalny są poddawane kriokonserwacji. Zamrożone i przechowywane zarodki są wyłączną własnością pacjentów (biologicznych rodziców) i oczekują na ich decyzję dotyczącą ewentualnego transferu. Najczęściej jest ona odroczona w czasie, gdyż w grupie pacjentek, u których dało się zamrozić zarodki, skuteczność leczenia sięga 60%. Należy też podkreślić, że pacjenci leczeni metodą in vitro mają prawo do ograniczenia liczby zapładnianych komórek jajowych, co eliminuje możliwość uzyskania nadliczbowych zarodków, a więc i konieczność ich mrożenia.

Artykuł powstał w ramach nieodpłatnej współpracy merytorycznej z kliniką Medistica Ginekologia+Płodność